Zrozumieć lęk

Dzieciństwo jest okresem, w którym następują ogromne zmiany w rozwoju fizycznym, emocjonalnym i poznawczym. Dziecko spotyka się  z wieloma wyzwaniami, trudnościami oraz zupełnie dla niego nowymi sytuacjami. Musi poradzić sobie z oceną dorosłych i rówieśników, staje przed trudnymi zadaniami, oczekuje się od niego coraz większej samodzielności i zaradności. Aby poradzić sobie z codziennymi wyzwaniami, niektóre dzieci potrzebują wsparcia i dodatkowych oddziaływań. Nowe sytuacje i zmiany mogą wiązać się z przeżywanym przez dzieci lękiem. Dzieci mogą bać się rozstania z rodzicami, wywołania do odpowiedzi w grupie przedszkolnej, publicznego występowania podczas różnych uroczystości, udziału w rywalizacji sportowej czy tego, jaką będą miały pozycję w grupie rówieśniczej. Występowanie różnych obaw i lęków jest częścią prawidłowego rozwoju dziecka i pomaga mu we właściwej adaptacji do otoczenia zewnętrznego i dorastaniu.

Chociaż zachowania lękowe są częścią normalnego rozwoju, mogą przerodzić się w zaburzenia lękowe wówczas, gdy dziecko nadmiernie przeżywa zarówno różne konkretne sytuacje, jak i tworzone przez siebie w wyobraźni scenariusze przyszłych wydarzeń. Szacuje się, że częstotliwość występowania zaburzeń lękowych mieści się w granicach od 5 do 12% populacji dziecięcej.

Rodzice i wychowawcy powinni się martwić, gdy nasilenie i długotrwałość lęków utrudnia dziecku osiąganie poszczególnych etapów rozwojowych i przekracza granice prawidłowej adaptacji.

Znaczenie adaptacyjne lęku

Obawa i lęk spełniają funkcję adaptacyjną, przygotowując tym samym dziecko na możliwe niebezpieczeństwo, i w ten sposób pomagają uniknąć potencjalnych zagrożeń. Lęk rozumiany jest jako naturalna reakcja na spostrzegane niebezpieczeństwo, która pozwala człowiekowi przygotować się do walki lub ucieczki. Spełnia więc bardzo ważną funkcję w życiu ludzi, gdyż uruchamia odpowiednie mechanizmy przystosowawcze, które wspomagają radzenie sobie z trudną sytuacją. Adaptacyjną funkcję  lęku obserwujemy gdy 6-letni chłopiec obawia się, czy dobrze zapamiętał wierszyk przygotowywany na występ podczas uroczystości szkolnej, więc dzień wcześniej jeszcze raz kilkakrotnie go powtarza.

Dezadaptacyjna funkcja nadmiernego lęku to stan gdy 6-letni chłopiec obawia się, czy dobrze zapamiętał wierszyk przygotowywany na występ podczas uroczystości szkolnej. Stara się powtarzać wiersz w każdej możliwej chwili, ciągle myśli o swoim występie i o tym, że może coś zapomnieć. Oczyma wyobraźni widzi, jak inne dzieci śmieją się z niego, a mama i pani są zawiedzione. Rano przed wyjściem do szkoły boli go głowa i brzuch i czuje się na tyle źle, że mama zostawia go w domu. W efekcie nie idzie na uroczystość szkolną i nie ma okazji sprawdzić, jak poradziłby sobie z tą sytuacją. Lęk został podtrzymany i jest bardzo prawdopodobne, że następnym razem chłopiec znowu będzie się nadmiernie bał występu.

Zniekształcenia poznawcze, czyli typowe błędy w myśleniu u dzieci z zaburzeniami lękowymi:

• wyolbrzymianie negatywnych aspektów wydarzeń i nadmierne uogólnianie („jestem beznadziejny”),
• przewidywanie klęski („co będzie, jeżeli nie dam rady nauczyć się wszystkich literek”),
• selektywna uwaga ― zauważanie głównie tych aspektów sytuacji, które mogą być związane ze zbliżającym się „niebezpieczeństwem”.

Przykład: 5-letnia dziewczynka często słyszy od opiekunów: „musisz uważać, bo zaraz się przewrócisz” lub „do czego się nie weźmiesz, są z tego tylko same kłopoty”. Łatwo wyobrazić sobie, że jedną z reakcji dziewczynki może być nadmierna ostrożność i obawa przed nowymi sytuacjami, a także błędy w myśleniu typu: „nic mi się nie udaje” (nadmierna uogólnianie i wyolbrzymianie), „nigdy nie wiadomo co strasznego może się wydarzyć” (katastrofizacja).

Zaburzenia lękowe występujące u dzieci:

• lęk separacyjny; lęk uogólniony;
• zaburzenie obsesyjno-kompulsywne;
• fobie;
• zespół stresu urazowego.

LĘK SEPARACYJNY

Lęk separacyjny (inne nazwy: SAD; lęk przed separacją w dzieciństwie) to nadmierne zamartwianie się lub strach przed byciem z dala od rodziny lub osób, do których dziecko jest najbardziej przywiązane. Dzieci z SAD boją się, że się zgubią lub że komuś z rodziny stanie się coś złego w czasie, gdy będą rozdzieleni. SAD nie jest tym samym, co lęk przed obcymi, który jest normalną fazą
w rozwoju dzieci wieku 7-11 miesięcy.  Lęk w SAD jest znacznie intensywniej przeżywany a problem dotyka ok. 4% dzieci.

Jakie są objawy lęku separacyjnego?

• odmawianie spania w swoim łóżku;
• powtarzające się koszmary senne, w których oddzielenie od bliskich jest głównym tematem;
• poważny niepokój w sytuacji oddzielenia od bliskich z powodu wyjazdu samego dziecka lub członków rodziny lub w sytuacji, gdy taka rozłąka jest spodziewana;
• nadmierne zamartwianie się bezpieczeństwem członka rodziny; zamartwianie się zgubieniem się;
• odmawianie chodzenia do przedszkola lub szkoły;
• lękliwość i niechęć do pozostawania samemu;
• częste bóle brzucha, głowy uskarżanie się na stan zdrowia;
• bóle mięśni lub napięcie mięśni;
• nadmierne zamartwianie się swoim bezpieczeństwem;
• nadmierna „przylepność”, nawet, gdy dziecko jest w domu z rodzicami;
• objawy paniki lub wybuchy złości w sytuacji separacji od bliskich.

 LĘK UOGÓLNIONY

Zespół lęku uogólnionego (GAD; lęk uogólniony) to chroniczne, nadmierne zamartwianie się i lęk, które zdają się nie mieć żadnej konkretnej przyczyny. Dzieci i adolescenci z lękiem uogólnionym często bardzo się martwią  o to, co będzie, tym, co było, tym, czy będą akceptowane przez innych, sprawami rodziny, swoimi możliwościami i nauką w szkole. W przeciwieństwie do dorosłych dzieci i młodzież z GAD często nie zdają sobie sprawy, że poziom ich lęku jest nieadekwatny do poziomu zagrożenia.  Dlatego często oczekują i wymagają wsparcia i potwierdzania ich bezpieczeństwa u dorosłych.

Jakie są objawy GAD?

• wiele zmartwień związanych z tym, co może się zdarzyć;
• liczne zmartwienia związane z kolegami, szkołą i innymi zajęciami;
• ciągłe myśli i lęki dotyczące bezpieczeństwa własnego i bliskich;
• odmawianie chodzenia do szkoły;
• częste skarżenie się na bóle brzucha, głowy, itp.;
• bóle i napinanie mięśni;
• zaburzenia snu;
• ciągłe tulenie się do członków rodziny; uczucie ściskania w gardle;
• zmęczenie;
• trudności w koncentracji;
• irytacja;
• niemożność zrelaksowania się.

 ZABURZENIE OBSESYJNO-KOMPULSYWNE

Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne (OCD; nerwica natręctw) to zaburzenie lękowe, w którym osoba nadmiernie zamartwia się, boi lub przejmuje nierealnym zagrożeniem i próbuje sobie radzić z uczuciem lęku poprzez wykonywanie zrytualizowanych lub wyspecjalizowanych czynności.  Często powtarzające się zakłócające myśli i obrazy nazywane są obsesjami lub myślami natrętnymi,
a rytualne czynności wykonywane, by się ich pozbyć lub zapobiec „katastrofie”  to kompulsje lub czynności natrętne.

Pewna doza obsesji i kompulsji pojawia się u każdego dziecka i jest prawidłowa.  Przedszkolaki np. często mają jakieś rytuały wokół jedzenia, kąpieli i chodzenia spać, co pozwala im uporządkować i zrozumieć otaczający je świat. Dzieci w szkole podstawowej często rytualizują zabawy i gry zespołowe, namiętnie coś zbierają i porządkują zbiory.  Rytuały te pomagają im bezpieczniej uczestniczyć w świecie społecznym i panować nad lękiem związanym z chaosem.  Gdy mamy do czynienia z OCD – natrętne, obsesyjne myśli budzą silny niepokój i lęk, a kompulsje stają się tak częste, że zakłócają normalne, codzienne funkcjonowanie dziecka.

Jakie są objawy OCD?

• bardzo silne koncentrowanie się na zarazkach, brudzie i zakażeniu;
• ciągle pojawiające się wątpliwości (np. czy na pewno drzwi są zamknięte);
• natrętne myśli dotyczące przemocy, skrzywdzenia kogoś, zabicia lub zrobienia krzywdy sobie;
• spędzanie dużej ilości czasu na dotykaniu przedmiotów, liczeniu, myśleniu o liczbach lub sekwencjach;
• nadmierne zwracanie uwagi na symetrię, porządek, dokładność;
• natrętne myśli na temat dokonywania odrażających aktów seksualnych lub zakazanych zachowań;
• niechciane myśli przeczące wierzeniom religijnym osoby;
• bardzo silna potrzeba, by wiedzieć lub pamiętać o bardzo mało istotnych strawach;
• nadmierne koncentrowanie się na szczegółach;
• nadmierne zamartwianie się, że coś strasznego się może wydarzyć;
• agresywne myśli, impulsy i zachowania.

FOBIE

Fobia to uporczywy strach przed określonymi sytuacjami (np. zamkniętymi pomieszczeniami) czy obiektami (np. zwierzętami, widokiem krwi), który jest obiektywnie nadmierny i nieuzasadniony.

U dzieci i młodzieży lęk musi być obecny, przez co najmniej  sześć miesięcy, by był zdiagnozowany jako fobia (a nie jako lęk przemijający, pojawiający się
w rozwoju większości dzieci).

Rodzaje fobii występujące u dzieci i młodzieży:

• fobie specyficzne (tj. związane z określonym obiektem lub sytuacją);
• ataki paniki z agorafobią lub bez agorafobii;
• fobia społeczna (lęk w sytuacjach, w których dziecko przebywa w grupie rówieśniczej);
• mutyzm wybiórczy (niemożność mówienia w określonych sytuacjach społecznych, przy zachowanej zdolności do mówienia w innych; w innych klasyfikacjach może być traktowany nie jako zaburzenie lękowe).

Symptomy, jakie można zaobserwować u dziecka lub adolescenta z fobią:

• przyspieszone bicie serca
• pocenie się
• drżenie
• trudności ze złapaniem powietrza
• uczucie duszenia się
• ucisk w klatce piersiowej
• ból brzucha
• uczucie omdlewania i zawroty głowy
• lęk przed utratą kontroli lub zwariowaniem
• lęk przed śmiercią
• odrętwienie
• dreszcze lub ataki gorąca

ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGO (PTSD)

Co to jest PTSD?

PTSD to upośledzający funkcjonowanie dziecka schorzenie, które często jest następstwem  przerażającego, zagrażającego życiu  fizycznego lub emocjonalnego wydarzenia.  Osoba, która przeżyła takie zdarzenie często miewa uporczywe, przerażające myśli i wspomnienia z nim związane.  PTSD u dzieci często staje się stanem chronicznym.

Przykłady wydarzeń, które mogą wywołać PTSD jeżeli wystąpiły w życiu dziecka lub dziecko było ich  świadkiem:

• poważne wypadki (samochodu, pociągu, samolotu);
• żywioły (powodzie, trzęsienia ziemi);
• tragedie spowodowane przez człowieka (ataki terrorystyczne);
• bycie ofiarą ataku lub przemocy fizycznej (napadu, tortur, porwania itp.);
• molestowanie lub napaść seksualna;
• przemoc psychiczna;
• zaniedbanie.

Dzieci w z zetknięciu z sytuacją, która przypomina im o traumatycznym wydarzeniu mogą doświadczać bardzo silnych emocjonalnych, intelektualnych
i fizycznych zakłóceń w normalnym funkcjonowaniu. Niektóre z  nich mogą ciągle na nowo przeżywać traumę w formie koszmarów nocnych i zakłócających wspomnień w ciągu dnia. Mogą również doświadczać niektórych lub wszystkich z poniższych objawów:

• zakłócenia snu;
• depresja;
• większa podatność na bycie przestraszonym;
• strata zainteresowania tym, co wcześniej sprawiało przyjemność i radość;
• irytacja;
• zwiększona agresja, stosowanie przemocy;
• unikanie miejsc i sytuacji,  które przywołują określone wspomnienia;
• natrętnie powracające  obrazy, zapachy, dźwięki i uczucia związane
  z wydarzeniem; osoba zwykle na wrażenie, że traumatyczne zdarzenie dzieje się na nowo;
• problemy w kole, trudności z koncentracją;
• lęk przed śmiercią w młodym wieku;
• zachowywanie się w sposób typowy dla dzieci młodszych (np. ssanie kciuka, moczenie się);
• objawy fizyczne (bóle brzucha, głowy).

Ogólne wskazówki do postępowania z dziećmi z zaburzeniami lękowymi

• Należy rozmawiać z dziećmi o tym, że lęk jest emocją powszechnie przeżywaną, która pomaga ocenić sytuację i podjąć korzystne działania. Wyjaśniamy, że pełni on funkcję adaptacyjną, tzn. przygotowuje nas na niebezpieczeństwo i pomaga uniknąć potencjalnych zagrożeń.
  W rozmowach z dziećmi korzystne jest posługiwanie się przykładami sytuacji z ich życia. Konkretne przykłady pomagają dziecku lepiej zrozumieć przekazywane informacje.
• Istotne znaczenie ma również pomoc dziecku w zauważeniu, jakie zniekształcenia poznawcze stosuje ono samo podczas oceny różnych wydarzeń, które interpretuje lękowo. Przykładem może być katastrofizowanie („na pewno stanie się coś strasznego”) lub nadmierne uogólnianie („zawsze mam pecha, więc nic dobrego zdarzyć się nie może”).
• W pracy z dziećmi warto modelować sposób radzenia sobie z lękiem, a nie nakazywać całkowitego panowania nad nim. Pokazujmy więc, że pomyślne ukończenie zadania nie wymaga perfekcji na każdym jego etapie.
• Uczmy dzieci dostrzegania wskazówek mówiących o bezpieczeństwie,
  a także właściwego, znormalizowanego ustalania standardów bezpieczeństwa (dla dziecka odpowiednio samodzielnego rozsądne
  i konieczne jest przechodzenie przez ulicę w miejscu, gdzie są pasy, na zielonym świetle i po uprzednim sprawdzeniu czy samochody zatrzymały się, natomiast nierozsądne by już było zupełne zrezygnowanie
  z przechodzenia przez ulicę).
• Dzieci z zaburzeniami lękowymi często są nie tylko nadmiernie lękliwe
  i ostrożne, ale również, z powodu rozmaitych obaw, bywają mało samodzielne w podejmowaniu decyzji, jak się zachować w trudnej dla nich sytuacji. Ucząc dzieci technik rozwiązywania problemów, promujemy ich większą niezależność, wzmacniając równocześnie stosowanie prawidłowych strategii radzenia sobie.

Trening rozwiązywania problemów składa się zazwyczaj z następujących kroków:

— określenie, na czym polega problem;

— znalezienie wielu możliwych rozwiązań;

— wybranie dwóch lub trzech najlepszych zdaniem dziecka rozwiązań;

— ocena zysków i strat dla każdego z tych rozwiązań;

— wybór i zaplanowanie działania;

— ocena efektów.

Leczenie dzieci z zaburzeniami lękowymi

Leczeniem dzieci z zaburzeniami lękowymi zajmują się psychiatrzy dziecięcy pracujący w różnego typu placówkach psychiatrii dziecięcej. Psychiatra stawia diagnozę, czyli ocenia czy i ewentualnie z jakim rodzajem zaburzenia lękowego mamy do czynienia w przypadku danego dziecka. Decyduje, czy wskazane jest leczenie farmakologiczne, a także konsultuje decyzję rozpoczęcia takiego leczenia
z rodzicami dziecka. Proponuje konsultację, najczęściej u psychologa klinicznego, w razie potrzeby zaś podejmuje współpracę z innymi specjalistami ― na przykład psychologami z poradni psychologiczno-pedagogicznych, nauczycielami czy pedagogami szkolnymi. Lekarz może zaproponować także leczenie psychoterapeutyczne, jeżeli zdobył w tym zakresie odpowiednią wiedzę.

Dziecko z zaburzeniami lękowymi bardzo często trafia po raz pierwszy po pomoc do psychologa albo pediatry czy neurologa dziecięcego. Pediatra lub neurolog dziecięcy zwykle proszą o konsultację psychologiczną w celu uściślenia diagnozy dziecka a także ewentualnego objęcia go pomocą terapeutyczną.

Jeżeli dziecko trafia na pierwszą wizytę do psychologa, on również ― po konsultacji z lekarzem ― może postawić diagnozę i zaproponować dziecku leczenie psychoterapeutyczne, jeżeli posiada w tym zakresie odpowiednie przygotowanie.

Często zdarza się, że psycholog lub lekarz proszą nauczyciela o opinię na temat funkcjonowania dziecka w przedszkolu lub w szkole. Informacje od bezpośrednich opiekunów dziecka są niezwykle istotne, gdyż poza rodzicami, to właśnie nauczyciele mają najwięcej informacji na temat rozmaitych aspektów funkcjonowania dziecka w różnorodnych sytuacjach. Skuteczna pomoc dziecku
z zaburzeniami lękowymi wymaga wielospecjalistycznej  współpracy.

W artykule wykorzystano materiały : Dziecko z zaburzeniami lękowymi w szkole i przedszkolu. Informacje dla pedagogów i opiekunów. Ośrodek Rozwoju Edukacji