U podstaw koncepcji wyboru zawodowego leży założenie, że człowiek rozwija się przez całe życie. Kariera zawodowa jest powiązana z cyklem życia człowieka, jego rozwojem osobistym, wyznawanym systemem wartości, aspiracjami w sferze zawodowej, sposobem spostrzegania i przeżywania doświadczeń.
Według Donalda E. Supera rozwój człowieka przebiega przez pięć stadiów: dzieciństwo, dorastanie, wczesna dorosłość, dojrzałość, starość. W ramach tych stadiów daje się zaobserwować również pięć faz rozwoju kariery zawodowej. Nazwa każdej fazy określa zarazem typowe dla niej zadanie rozwojowe:
- Faza wzrostu – od urodzenia do 14 lat – stadium dzieciństwa.
Treścią tej fazy jest rozwój jednostki przez identyfikowanie się z osobami ważnymi w rodzinie i w szkole. W tej fazie dominującą rolę odgrywają początkowo potrzeby i fantazje na temat przyszłości, potem rośnie rola zainteresowań i umiejętności.
Faza ta obejmuje trzy okresy:
- okres fantazji – od 4 do 10 roku życia: dominującą rolę odgrywają potrzeby, ważne jest odgrywanie ról społecznych w zabawie,
- okres zainteresowań – od 11 do 12 roku życia: „to co się lubi” staje się główną determinantą aspiracji i aktywności,
- okres umiejętności – od 13 do 14 roku życia: dokonuje się analizy własnych zdolności pod względem wymagań zawodowych
- Faza poszukiwań – od 15 do 24 roku życia – stadium dorastania.
W tej fazie obserwuje się wypróbowywanie różnych ról społecznych oraz zdobywanie zawodowych doświadczeń w czasie zajęć szkolnych, czasie wolnym i w pracy czasowej. Ta faza również obejmuje trzy podokresy:
- okres wstępny – od 15 do 17 roku życia: charakteryzuje się dokonywaniem pierwszych prowizorycznych wyborów (w dyskusjach, fantazjach, próbach pracy) na podstawie potrzeb, zainteresowań, umiejętności, wartości oraz dostępnych możliwości,
- okres przejściowy – od 18 do 21 lat: dominują rozwiązania uwzględniające rzeczywiste możliwości kształtowane przez rynek pracy, kształcenie profesjonalne,
- okres próby – od 22 do 24 lat: lokalizowanie najbardziej prawdopodobnego obszaru aktywności zawodowej, podjęcie pierwszej pracy i wypróbowanie jej jako „pracy na całe życie”.
- Faza zajęcia pozycji – od 25 do 44 roku życia – studium wczesnej dorosłości.
W tej fazie, po wybraniu głównej dziedziny zatrudnienia (na podstawie ewentualnych prób lub – gdy dotyczy to zawodów wymagających specjalistycznego wykształcenia – bez takich prób), podstawowy wysiłek jest poświęcony na znalezienie w niej stałego miejsca. Podokresy tej fazy to:
- okres prób – od 25 do 30 roku życia, wybrany zawód może okazać się niesatysfakcjonujący, co prowadzi do wielu zmian decyzji co do wyboru miejsca pracy, aż do momentu określenia własnej pozycji zawodowej lub uświadomienia sobie przez kandydata do pracy braku preferencji do wykonywania określonego typu pracy,
- okres stabilizacji – od 31 do 44 roku życia: wyraźnie zarysowuje się wzór kariery i podejmowane są działania realizujące ten wzór (dla wielu osób są to lata najbardziej twórcze).
- Faza konsolidacji – od 45 do 64 roku życia – stadium dojrzałości.
Podejmowane są w niej działania stabilizujące wybraną drogę kariery zawodowej, bardziej rozwijane są wcześniej realizowane rodzaje aktywności niż inicjowane nowe.
- Faza schyłku – od 65 roku życia – stadium starości.
Zmniejsza się wówczas lub zanika aktywność zawodowa ze względu na zmniejszające się możliwości fizyczne i psychiczne. Tworzą się nowe obszary działania: najpierw w formie selektywnego uczestnictwa, potem bardziej w roli obserwatora. Poszczególne podokresy tej fazy są następujące:
- okres spowolnienia – od 65 do 70 roku życia; czasem jest to okres oficjalnego przejścia na emeryturę, a czasem już w późnym okresie fazy konsolidacji następuje zmniejszenie tempa pracy, ograniczenie zakresu obowiązków, ograniczenie czasu pracy oraz procesu dopasowywania obowiązków zawodowych do zmniejszającej się wydolności organizmu.
- okres emerytury – powyżej 71 roku życia: ustanie aktywności zawodowej.
Koncepcje wyboru zawodu
Teorie cechy i czynnika – teoria zorientowana na zawód, w którym wymagane są określone cechy człowieka. Przedstawicielem tej teorii jest John Holland twórca typów osobowości zawodowej.
Teorie psychodynamiczne wywodzące się z teorii psychoanalitycznej, której twórcą jest Zygmunt Freud. W dużym uproszczeniu na nasze decyzje zawodowe mają wpływ popędy, realizacja potrzeb, środowisko w którym wzrastamy, relacje z rodzicami.
Teorie rozwojowe to co determinuje nasze wybory zawodowe to: presja środowiska, proces edukacji, emocje zaangażowane w proces wyboru oraz system wartości.
Teorie poznawczo – społeczne: wpływ na wybór zawodu maja czynniki genetyczne, zdolności specjalne, warunki środowiskowe i przypadkowe zdarzenia, doświadczenia związane z uczeniem się, umiejętności realizacji zadań.
opracowała Justyna Malinowska
