Podstawą rozpoznanie tej kategorii zaburzeń są objawy, przebieg i wystąpienie dwóch czynników przyczynowych wyjątkowo stresującego wydarzenia życiowego, powodującego ostrą reakcję na stres, albo znaczącej zmiany życiowej prowadzącej do trwalej przykrej sytuacji, która powoduje zaburzenia adaptacyjne. Zaburzenia ujęte w tej kategorii powinny być zawsze bezpośrednią konsekwencją ostrego, ciężkiego stresu lub trwałej sytuacji urazowej. Wydarzenie stresowe czy trwała przykra sytuacja jest pierwotnym i nadrzędnym czynnikiem przyczynowym bez którego nie byłoby tego zaburzenia. Zaburzenia te można uważać za dezadaptacyjne reakcje na ostry lub przewlekły stres. Uniemożliwiają one skuteczne radzenie sobie i wskutek tego prowadzą do trudności w funkcjonowaniu społecznym.
Wiadomości ogólne
Zespoły zaburzeń nazywane dawniej reakcjami nerwicowymi mogą mieć rozmaity obraz kliniczny:
- zaburzeń lękowych,
- dysocjacyjnych (rozłączenie, brak integracji funkcji psychicznych),
- somatycznych (reakcje cielesne, różnego rodzaju dolegliwości fizyczne),
- dystymicznych (depresyjnych, o przewlekłym przebiegu).
Występują w dramatycznych, kryzysowych sytuacjach u osób uprzednio (i najczęściej także po przeminięciu tej sytuacji) zdrowych.
Przez stres inaczej niż w języku potocznym – rozumie się te sytuacje ekstremalne, przekraczające możliwości radzenia sobie przeciętnej osoby:
- katastrofy żywiołowe ( powódź, wybuch wulkanu, trzęsienie ziemi),
- wypadki drogowe,
- napady rabunkowe i gwałty,
- akty terrorystyczne,
- w czasie wojny bombardowanie lub pozostawanie pod ostrzałem,
- tym podobne sytuacje, na ogół zagrażające życiu ( np. epidemia, pandemia).
Trwające przez dłuższy czas sytuacje np. znalezienie się w zupełnie nieznanym środowisku, brak znajomości języka kraju, w którym się przebywa, utrata pracy i niemożność jej otrzymywania, nieoczekiwany przerastający możliwości adaptacyjne jednostki, awans społeczny, wygrana na loterii itp. mogą stanowić stres wywołujący zaburzenia czynnościowe.
Reakcji nerwicowych nie można jednak uznawać za spowodowane wyłącznie stresem lub zagrażającymi życiu obrażeniami. W tych samych warunkach jedne osoby reagują adekwatnie do wymogów sytuacji, inne zaburzeniami czynnościowymi. Uwarunkowane to jest prawdopodobnie cechami osobowości. Można jednak przyjąć, że gdyby nie doszło do takiej stresowej sytuacji zaburzenia nerwicowe nie pojawiłyby się u takiej osoby.
Ostra reakcja na stres
Ostra reakcja na stres to krótkotrwała zazwyczaj natychmiastowa reakcja na wyjątkowy stres fizyczny lub psychiczny, na ogół przemija w ciągu kilku godzin lub kilku dni. Pojawia się w trakcie lub bezpośrednio po dramatycznym wydarzeniu. Zazwyczaj ma wtedy charakter oszołomienia, któremu towarzyszy silny lęk, zawężenie pola świadomości i zaburzenia orientacji, trudność dostrzegania i rozumienia znaczenia bodźców. Może jednak mieć obraz, analogiczny do innych zespołów nerwicowych np. konwersji (wystąpienie różnych objawów somatycznych przy braku podstaw ich wystąpienia), ataków paniki, z dominującymi zaburzeniami somatycznymi. Po upływie czasu może pojawić się stan wyłączenia się z sytuacji, aż do znieruchomienia i niereagowania na bodźce lub przeciwnie bezładne pobudzenie ruchowe, które wiąże się z dążeniem do oddalania się od zagrożenia, ucieczki. Zdarzają się też, fugi (utrata pamięci ,nieświadoma ucieczka przed rzeczywistością) i amnezja (całkowity lub czasowy zanik pamięci). Stan taki pojawia się prawie natychmiast po wystąpieniu sytuacji stresowej i trwa na ogół kilka godzin, niekiedy kilka dni.
W sytuacjach stresowych lęk (a właściwie strach) łączy się z zaburzeniami czynności somatycznych. Obraz tych zaburzeń jest często bardzo zróżnicowany, przyspieszona akcja serca, poty, drżenie mięśniowe, porażenia, osłupienie, mutyzm, czynnościowe zaburzenia percepcji – zwłaszcza wzroku i słuchu.
O podatności jednostki na wystąpienie i o nasileniu takiej reakcji decydują możliwości mechanizmów obronnych i mechanizmów radzenia sobie – a więc osobowość (zwłaszcza „siła ego”).
Zaburzenia stresowe pourazowe
Zaburzenia stresowe pourazowe to reakcje na ostry krótkotrwały stres, niekiedy występują z opóźnieniem, po nawet kilkumiesięcznym okresie utajenia ( wg. kryteriów ICD – 10 nie później jednak niż do 6 miesięcy po wydarzeniu stresowym). Zdarza się, że po przeminięciu ostrej reakcji o charakterze lękowym i po upływie nawet kilku lat od traumatycznego wydarzenia, okresie zdrowia lub może tylko utajenia procesu chorobowego, pojawią się zaburzenia nerwicowe mające rozmaite obrazy kliniczne.
W obrazie przeżywania sytuacji kryzysowej mogą występować:
- natrętne powracające wspomnienia,
- reminescencje w koszmarach sennych,
- poczucie przytępienia uczuciowego (utrata wrażliwości),
- brak kontaktu z innymi ludźmi niemającymi podobnych doświadczeń,
- bezsenność,
- wzmożona reaktywność na bodźce,
- niezdolność do przezywani przyjemności,
- przygnębienie,
- myśli samobójcze,
- niepokój ( a nawet ataki paniki),
- lękowe unikanie sytuacji i bodźców, które mogą przywoływać wspomnienia
o przeżytym urazie.
Przeżywanie lęku łączy się z przewrażliwieniem, trudnościami koncentracji uwagi, pogorszeniem pamięci, drażliwością i wybuchami złości. Jeżeli sytuacja stresowa była związana ze śmiercią bliskich osób, często pojawia się wstyd i poczucie winy za pozostanie przy życiu. Takiemu przeżywaniu towarzyszy stan pobudzenia i gotowości do gwałtownych reakcji, także samobójczych, ale również apatia i zaniechanie codziennych czynności
i obowiązków. Często jeśli jest to możliwe, mogą towarzyszyć nastawienie i zachowania roszczeniowe prowadzące do procesów sądowych i innych form domagania się odszkodowania. Mogą pojawić się również rozmaite dolegliwości somatyczne, zarówno niespecyficzne – pocenie się, napięciowe bóle głowy, bóle żołądka, zaburzenia snu itp. Okresy między sytuacją kryzysową, a wystąpieniem pełnego obrazu zaburzeń pourazowych może trwać nawet kilka lat w czasie których czasami jedynie pojawiają się sny i reminescencje wydarzeń. Pourazowe wydarzenia mogą, ze zmiennym nasileniem trwać wiele miesięcy i chociaż na ogół ustępują po jakimś czasie, nawet bez leczenia, w skrajnych okolicznościach może dochodzić do ich utrwalenia. Niekiedy dochodzi do powstawania trwałych zmian osobowości.
Zespół stresu pourazowego PTSD
Zespół stresu pourazowego PTSD jest to opóźniona lub odległa reakcja na epizodyczne lub długotrwałe sytuacje stresowe o wyjątkowo lękotwórczym charakterze ( ostrzał, katastrofy itp.), wywołujące reakcje u prawie każdej osoby. Typowy przebieg to pojawienie się wkrótce po urazie powtarzających się niezależnie od woli, momentów powracania myślą i przezywania na nowo stresowych wydarzeń oraz występowanie koszmarów sennych, zazwyczaj również związanych z tą sytuacją. Po jakimś czasie następuje oddalenie się od otoczenia, pojawia się anhedonia (brak odczuwania przyjemności). Chory unika aktywności okoliczności mogących przypominać traumatyczne wydarzenia. Zazwyczaj stwierdza się stan nadmiernego pobudzenia i nadmiernej reaktywności układu wegetatywnego oraz bezsenność. Lęk i depresja często łączą się z myślami samobójczymi. Objawy te maja zmienne nasilenie w większości przypadków dochodzi do spontanicznej remisji. Niekiedy jednak przebieg okazuje się chroniczny, a reakcja może przerodzić się w trwałe zmiany osobowościowe.
Zaburzenia adaptacyjne
Zaburzenia adaptacyjne to zespoły rozmaitych zaburzeń czynnościowych, rozwijające się w sytuacjach znaczących zmian życiowych np. emigracji, powodującej szok kulturowy, osamotnienia po śmierci bliskich osób, w wyniku rozwodu, konieczności zmiany pracy lub bezrobocia, przejścia na emeryturę, zmiany szkoły lub zakończenia okresu nauki, zawarcia małżeństwa, urodzenia się dziecka, konieczności długotrwałego pobytu w szpitalu szczególnie u dzieci itp. Uważa się je za wyraz trudności w zaadoptowaniu się do nowych okoliczności.
U osób mogą pojawiać się reakcje o charakterze zespołów napięcia i niepokoju, przygnębienia i niestabilności emocjonalnej. Mogą trwać od kilku miesięcy do kilku lat w zależności od rozwoju wydarzeń, czasami mają obraz depresyjny zwłaszcza jeśli towarzyszy im wyraźne obniżenie nastroju.
Opracowała:
psycholog
Małgorzata Godyń
Literatura:
„Zaburzenia nerwicowe zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych ( według ICD-10)”, Jerzy Witold Aleksandrowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998 r.
„Psychiatria kliniczna”, H. I. Kaplan, B. J. Sadock, V. A. Sadock pod redakcją Sławomira K. Sidorowicza, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2004 r.
